Rusland na de crisis in Oekraïne: is het Europees, Aziatisch of Euraziatisch?

Door Emil Avdaliani - 11 januari 2019

BESA Center Perspectives Papier nr. 1.061, 11 januari 2019

Samenvatting: Naarmate de concurrentie tussen de VS en China toeneemt, moet Moskou beoordelen welke kant meer zal doen om de problemen in het voormalige Sovjetgebied op te lossen. De keuze van Moskou zal van invloed zijn op de identificatie van Rusland als Europees, Aziatisch of Euraziatisch.

De huidige crisis tussen Rusland en het Westen is het product van vele fundamentele geopolitieke verschillen, zowel binnen als buiten het voormalige Sovjetgebied. Alle tendensen in de bilaterale betrekkingen wijzen erop dat de essentiële verschillen tussen de kampen tot ver in de toekomst zullen blijven bestaan.

De succesvolle uitbreiding van het Westen naar wat altijd als de "Russische achtertuin" werd beschouwd, heeft de machtsprojectie van Moskou tegengehouden en verminderde de reikwijdte ervan in het noorden van Eurazië - tussen het zich snel ontwikkelende China, Japan en andere Aziatische landen en de technologisch moderne Europese landmassa. Deze geopolitieke tegenslag aan de westelijke grens van het land heeft ertoe geleid dat de politieke elite van Moskou de positie van Rusland in Eurazië heeft herzien. Politici en analisten debatteren over de vraag of het land tot de westerse of Aziatische beschaving behoort of dat het een Euraziatische symbiose vertegenwoordigt.

Veel trends in de Russische geschiedenis zijn cyclisch, waaronder de zoektocht naar een positie als Aziatisch of Europees. Deze zoektocht volgt meestal na een geopolitieke verschuiving in het nadeel van Rusland. In de 19e eeuw, bijvoorbeeld, na de rampzalige nederlaag in de Krimoorlog (1853-56) tegen Groot-Brittannië en Frankrijk, begonnen Russische intellectuelen na te denken over hoe Europees Rusland werkelijk nu was.

Iets dergelijks gebeurde na de ontbinding van het Russische Rijk in 1917 en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991. Terwijl de Russen in elk geval reageerden op Europese militaire of economische aanvallen door met belangstelling naar het oosten te kijken, was de realiteit dat een dergelijke ommezwaai onmogelijk was. De meeste ontwikkelde gebieden bevonden zich in de Europese delen van de staat. De Russen keken echter naar het oosten, vooral vanwege de lege gebieden in Siberië en de Aziatisch-Pacifische regio.

Vandaag de dag heeft de aantrekkingskracht van Rusland naar het oosten een ander elan: de aanwezigheid van het machtige China dat aan Siberië grenst. Dit verschil is van fundamenteel belang bij de beoordeling van de moderne zoektocht van de Russen naar de positie in Eurazië.

Europa blijft vandaag de dag een bron van technologische vooruitgang, maar dat geldt ook voor Japan en China. Nooit eerder in de Russische geschiedenis is er zoveel kans geweest om Siberië te ontwikkelen en om te vormen tot een machtsbasis in de wereldeconomie.

De geografische positie van Rusland is uniek en zal dat nog enkele decennia blijven, aangezien de ijskap in de Noordelijke IJszee aanzienlijk zal afnemen. Die oceaan zal dan worden omgevormd tot een netwerk van commerciële snelwegen, waardoor Rusland een historische kans krijgt om een zeemacht te worden.

Chinese en Japanse menselijke en technologische hulpbronnen in het Verre Oosten en Europese hulpbronnen in het westen van Rusland kunnen deze oceaan veranderen in een gebied van kansen.

Bij het analyseren van de positie van Moskou ten opzichte van de concurrentie tussen China en de VS moet rekening worden gehouden met de geografische positie van Rusland. Afgezien van de puur economische en geografische aantrekkingskracht van een ontwikkelde Aziatisch-Pacifische regio op de oostelijke provincies van Rusland, ziet de Russische politieke elite de ontluikende confrontatie tussen de VS en China als een kans om haar verzwakkende geopolitieke positie in de voormalige Sovjetgebied te versterken. Terecht denken de Russen dat zowel Washington als Peking dringend behoefte hebben aan Russische steun, en deze logica is de drijvende kracht achter de vrijblijvende benadering van Moskou ten opzichte van Peking en Washington. Als een kwestie van koudbloedige internationale aangelegenheden wil Rusland zich zodanig positioneren dat de VS en China sterk met elkaar concurreren om haar gunst te winnen.

Door zich aan te sluiten bij China zou Rusland verwachten om de invloed in Centraal-Azië te kunnen vergroten, waar de Chinese macht sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 exponentieel is gegroeid. Hoewel Moskou nooit een officiële bezorgdheid over deze kwestie heeft geuit, is dat niet om het bestaan te ontkennen van een dergelijke bezorgdheid binnen de Russische politieke elite.

Als Moskou zich echter aan de kant van de VS schaart, kunnen de Amerikaanse concessies belangrijker zijn dan de Chinese. Oekraïne en de zuidelijke Kaukasus zouden de grootste prijzen zijn, terwijl de uitbreiding van de NAVO naar de Russische "achtertuin" zou stagneren. Het Midden-Oosten zou een ander gebied kunnen zijn waar Moskou fundamentele concessies krijgt, bijvoorbeeld in Syrië, mocht dat conflict voortduren.

Naast het grote strategische denken, zal dit besluit ook een beschavingskeuze zijn voor de Russen, welke zich rond het eeuwigdurende debat afspeelt over de vraag of het land Europees, Aziatisch of Euraziatisch is. De geografie trekt Rusland onverbiddelijk naar het oosten, maar de cultuur trekt het naar het westen. Hoewel dit soort beslissingen meestal gebaseerd zijn op geopolitieke berekeningen, speelt ook de culturele affiniteit een rol.

Verbonden met het culturele aspect is de angst van de Russen dat zij (net als de rest van de wereld) niet weten hoe de wereld er onder Chinees leiderschap uit zou gaan zien. De VS vormen misschien een bedreiging voor Rusland, maar het is nog steeds een "bekende" voor de Russische politieke elite. Een door China geleid Eurazië zou voor Moskou een grotere uitdaging kunnen zijn gezien de mate waarin de Russische grenzen en provincies openstaan voor grote delen van de Chinese bevolking.

De Russische benadering van de ontluikende confrontatie tussen de VS en China zal waarschijnlijk opportunistisch zijn. De keuze zal gebaseerd zijn op de vraag welke kant Moskou meer mogelijkheden biedt om hun problemen in de voormalige Sovjetgebieden op te lossen.

Emil Avdaliani doceert geschiedenis en internationale betrekkingen aan de Tbilisi State University en de Ilia State University. Hij werkte voor verschillende internationale adviesbureaus en publiceert momenteel artikelen over militaire en politieke ontwikkelingen in het voormalige Sovjetgebied.

Bron: Russia After the Ukraine Crisis: European, Asian, or Eurasian?